Հայոց դրամաշրջանառությունը

Նախագիծը՝ Հայոց դրամաշրջանառության պատմությունը։

Առաջին դրամները եղել են ոսկու և արծաթի համաձուլվածկից,որը կոչվում էր «Էլեկտրուն» և դա տեղի է ունեցել Ք․ա 7-րդ դարում Փոքր Ասիայում գտնվող «Լիդիա» հանրապետութունում։

Հին միջագետքում կացինը կարող էր լինել փոխանառության միջոց և առաջին փոխանառման անունը շումեռերենից «Գին», որը բառացիորեն թարգմանվում է կացին։

Երկրորդ հազարամյակում, որպես փոխանառման միջոց շատ տարածված էին օղակներ, որոնք տարածված էին ոչ միայն Միջագետքում ալյ նաև Հայաստանում և շրջակա երկրներում և որոնք կարգավորում էն որոշ չափի միավորներով։

ՀՀ-ի առաջին մետաղադրամները հայտնաբերել են Էրեբունու պեղումների ժամանակ և նրանց տարիքը մետ Ք․ա․ 6-5 դդ․ դրանք հունական մետաղադրամներ չեն կրում ոչ մի գրություն։ Մի երեսին պատկերված էր առյուծ իսկ մյուսին հավասարաթև խաչ, որը արեգակի խորհրդանիշն էր։ Դրամները գտնվել են Էրեբունիում տաճարի զոհասեղանին։ Կարծիք կա, որ դրամները բերված են Հունաստանից, բայց կա մի ուրիշ կարծիք, որն ասում է, որ դրանք տեղական են, որովհետև Էրեբունի գլխավոր տաճարը նվիրված է Խալդիին, որի խորհրդանիշն է առյուծը։

Առաջին հայկական գրակիր դրամները կապվում են Աքեմենյան տերության հետ, մեզ են հասել Ք․ա․ 5-4 դարերի թվագրվող մետաղադրամներ, որոնք կրում են հայաստանի կառավարիչներ Երվանդի և Տիրիբազի հունատառ ր արաբատառ մակագրությունները, սակայն դրանք դեռ ևս թագավորական մետաղադրամներ չէին և կարծիք կա, որ դրանք թողարկվել են այլ երկրներում նրանց պաշտոնաբարման ժամանակ, հստակ կարող ենք ասել այն, որ հայաստան առաջին դրամները թողարկվել են Երվանդունիները Ք․ա․ 3-րդ դարում։ Առաջին հայկական թագավորական դրամները հատվում են Ք․ա․ երրորդ դարում Երվանդունի Շամի և Արշամի կողմից։ Հունարեն «դրախմա» բառից է ձագել հայերեն «դրամ» բառը, որը օգտեգործվել է ոչ միայն Հայաստանում այլ նաև Պարսկասատում մինչև արաբների գալը։ Ինչպես ամբողջ աշխարհի այդպես էլ Հայաստանի համար կարևոր դեր քաղաց Ք․ա․ 2-1 դդ․ իշխած Արտաշեսյան թագավորության դարաշրջանը, մինչև հիմա գիտնականները մտածում են, արդյոք դինաստիայի հիմնադրի և նրա երկու որդիների դրամները հասել են մեզ, թե հետագայում իշխած նույն անուն արքաների։

Տիգրան մեծի դրամները տարբերում են ուրիշ հայոց արքաների կողմից թողարկված դրամներով, իրենց բազմազանությամբ։ դրանք կարելի է համարել արվեստի գործեր։ Նրա դրամների շրջանառությունը բավականին մեծ տարացք է ընդգրկում՝ Սիրայից մինչև Մեծ Հայքի այս փոքր տարցքը, որը ցույց է տալիս, որ տիրակալը բավականին մեծ ազդեցություն է ունեցել։

Ք․ա․ ութսունյոթ թվականին, երբ սկսվեց պատթևական արշավանքը Հայաստանի երկնակամարում մի քանի օր շարունակ գիսաստղ է երևացել, որը մենք կոչում ենք Հալիի գիսաստղ։

Տիգրան Մեծից ոչ պակաս արվեսի գործ էի նաև նրա որդու՝ Արտավազդ II- ի դրամները, որի մի դարձերեսին պատկերված է ինքը իսկ մյուսին Միհր Արեգ ասծու պատկերումը և աստվածային տիտղոսը։

Տիգրան Մեծի մետաղադրամը։ Արտավազդ Բ․-ի մետաղադրամը։

Այս երկու մետաղադրամները տաբերում են նրանով, որ արտավազդ Բ․-ի գլխին չկա ականձները փակող կտորը, և ականջին դրած է ականջող, որը ցույց է տալիս իր թագավորական տիտղոսը։

Ք․ա առաջին դարի վերջին երեսունաամյակում Արտաշեսյանների օրոք, առաջին անգամ է թողարկվել երկու արքաների՝ Տիգրան IV-րդի և նրա քույր Էրատոյի դիմանկարը, իսկ մյուս դարձերեսին Մեծ և Փոքր Արարածը կամ Սիս և Մասիսը։

Տիգրան IV-ը և նրա քույր Էրատոն, իսկ դարձերեսին նկարում Սիսն ու Մասիսը։

Բացի Մեծ Հայքից դրամներ են թողադրել նաև Փոքր Հայքը, Ծոպքը և Կոմագեննեն։ Ամենանշանավոր դրամները թողարկվել են Կոմագեննեում, որտեղ Տիգրանյան կամ հայոց թագն ուներ առանձնահատուկ նշանակություն։ Կոմագեննեի դրամները հատվել են Ք․ա․ երկրորդ դարում Սամոս արքայի ժամանակ ապա նրան հաջորդաց Միհրդատ Առաջինի ժամանակ և հատուկ մեծ ծավալ են ստացել Անտիոքոս Ա․ Երվանդականի ժամանակ։ Անտիոքոս Ա․-ի դրամները առանձնահատուկն են նրանով, որ նա իր դրամներում պատկերված է հայկական թագով, դա Տիգրան Մեծի թագն է և դա դառնում է հայոց պետականության յուրորինակ նշանը։ Մինչև Հայաստանի անկումը Կոմագեննեական դրամների դարձերեսին պատկերված է Տիգրանյան թագը, որով նրանք շեշտել են հայոց պետականություն լինելը։

Սամոս արքայի մետաղադրամը Անտիոքոս Ա․-ի դրամը

Մ․թ․ I-ին-V դարերում մինչև Արշակունիների հաստատումը, հայոց գահ բարձրացան տարբեր քաղաքական ներկայացուցիչներ Հռոմական կամ Պարթևական։ այս դարերում տեսնում ենք Հռոմեական կամ Պարթևական դրամահատման սկզբունքների ազդեցությունը, հայաստանում հատված դրամների վրա։ Կա կարծիք, որ հայկական դրամները հատվել են Պարթև Արշակունյաների հողմից։ Տրթադ Ա-նը իր դրամի վրա պատկերված է Տիգրանյան թագով և մորուքով, ինչը բնորոշ է Պարթևական դրամահատությանը, որը ցույց է տալիս կապը պարթև Արշակունիների և Պարթևստանի հետ։

Տրդադ Ա-իմետաղադրամը

Առաջին անգամ Հայաստանի առիթով դրամ թողարկեց Մարկ Անտոնիուսը։ Առաջին անգամ պատկերվեց հայոց թագը, դա առաջին դեպքն է, երբ հայոց թագը օգտագործվեց, որպես մի ամբողջ հանրապետության խորհրդանիշ։

Երկրոդր թողարկման մեջ պատկերված է Կլեոպատրան և գրված է «Armenia devitca» այսինքն Հայաստանը պարտված։

Օգոստոսի թողարկման մեջ առանձնանում են ոսկեդրամներ, որտեղ մի կողմում պատկերված է Օգոստոսը իսմ մյուսում ցուլ, որի վրա նստած է Վիկտորիա աստվածուհին դաշունը ձեռքը և պատրաստվում է սպանել ցլին։ Օգոստոսը ցույց էր տալիս իր հաղթանակը և առաջին անգամ այդտեղ է գրված » Armenia capta» որը նշանակում է «Հայաստանը նվաճված»

Օգոստոսը

Վիկտորիա աստվածուհին և «Armenia capta»

Որոշ ժամանակ հետո, Հայաստանը ակախանում է և մենք տեսնում ենք հռոմեական մետաղադրամ, որտեղ պատկերված է թագադրում։

Չորորդ դարի երկրորդ կեսին Մեծ Հայքը սկսեց թուլանալ իսկ 387 թ․ Հայաստանի բաժանվեց Պարսկաստանի և հռոմի միջև՝ պահպանելով կիսանկախ դրությունը մինչև 428 թվականը։ Այդ պայից Հայաստանը բաժանված մնաց Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև մինչև 7-րդ դարի կեսերը, իսկ 885 թվականը Բյուզանդիայի և Արաբական Խալիֆայության միջև։ 5-7 Հայաստանում շրջանարվել են ոչ միայն արտասահմանյան մետաղադրամներ, այլ նաև արտադրվել։ Դվինում հատում էին դրամ, նախ Սասանյան Պարսկաստանը ապա Արաբական Խալիֆայությունը։ Արաբական դրամի վրա կամ «Արմենիա» կամ «Դվին»։ Օտար դրամներ են շրջանարվել նաև Բագրատունյանց ժամանակաշրջանում։ Սակայն զարմանալի է, թե ինչու Անիի թագավորությունում դրամահատում չի եղել։

Արաբական մետաղադրամներ

Բյուզանդական մետաղադրամ

Մեզ հասած առաջին մաշտոցատառ դրամները հայտնաբերբել են Լոռում կամ Տաշիրում, Բագրատունիների իշխանության տարածքում, որոնք հատվել են 1080 թվականին։

Մետաղադրամի դիմերեսին Հիսուսի պատկերն է, իսկ դարձերեսին մակագրություն «Տեր օգնիր Կյուրիկե Կյուրապաղատին»։

Հայաստանում 12-13-րդ դարերում շրջանառվել է նաև վրաց սելջյուկան դրամներ, որը պայմանավորված է Հայաստանի վրաց Բագրատունիների թագավորությամբ, որտեղ ընդգրկված է եղել Զաքարյանների իշխանապետությունը։

Իրենց դրամներն են հատել նաև Վանում իշխող Շահ Արմենները և հպարտորեն դակում էին իրենց տիտղոսը՝ Շահ Արման, այսինքն Հայաստանի թագավոր։

Մաշտոցատառ դրամներ են հատել նաև Կիլիկիայում 1080-1375 թվականները։

Կիլիկիան թագավորական շրջանի դրամները ավելի նուրբ և գեղեցիկ էին։

Կիլիկիան դրամենրի վրա կան երկու զինանշան՝ Ռուբինյան, Կիլիկիաի թագավորության։

Ռուբինյան զինանշանի վրա պատկերված են երկու առյուծ, իսկ նրանց մեջտեղը խաչ։

Ռուբինյան զինանշանը

Կիլիկիան զինանշան

Կիլիկիան զինանշանի վրա պատկերված է քայլող առյուծ, որի ձեռքին մեկ կամ երկու թևանի խաչ է։

Թողարկվել են նաև երկլեզու դրամներ՝ հայերեն-լատիներեն հայերեն-արաբերեն։

Խաչակրած արշավանքների ժամանակ Կիլիկիան թագավորության դրամը այդ ժամանակաշրջանում դառցավ միջազգային արժույթ և ապրեց իր ոսկե դարը։

1375թ․-15դ․ բուն Հայաստանը բաժանված էր երկու մասերի Մոնղոլների և Թուրքմեն երկու զեղերի, և այդ պետությունները իրենց դրամները հատում էին հայոց ատածքում։

Հետաքրքիր են Անիի մետաղադրամները, որտեղ պատկերված է աղոթող մարդ։

16-րդ դարում Հայաստանը բաժանվեց Պարսկաստանի և Օսմանյան Թուրքիայի միջև, այդ ժամանակաշրջանում թե Օասմանյան, թե Պարսկական դրամները հատվել են Հայաստանի գործող դրամահատարաններում։ Եվ այդպես շարունակվեց մինչև 19-րդ դարը։

Նոր ժամանակներում ի հայտ եկան թղթադրամները, որոնք առաջին անգամ հատվել են Չինաստանում։

Հայկական թղթադրամների առաջին ի հատ են եկել 19 դարում, դրանք եկեղեցական թղթադրամներ էին, որոնք կոչվում էին «Փարա» այսինքն դրամ։ Օգտագործում էին մանր առևտրի համար։

Երբ Հայաստանը բաժանվեց երեք մասի, թուրքական և պարսկականից բացի, շչջանառության մեջ դրվեց նաև ռուսականը, ընդ որում, բացի ոսկու և արծաթե մետաղադրամների հետ ի հայտ եկան ռուսական թղթադրամները։ Կապույտ մզկիթի կողքին դրամահատարանը փակելուց հետո, ընդհատվեց հայոց դրամահատության դարավոր ավանդությը։

Հեղափոխությունից հետո, ստեղծվեցին «Անդրկովկասիան կոմիսայատիպ բոներ», նրանց վրա գրվում էր չորս լեզվով՝ ռուսերեն, հայերեն, վրացերեն, արաբերեն։

Առաջին հանրապետության ժամանակ, չնայած ծանր տնտեսական պայմաններին, ստեղծվեց Հայկական թղթադրամը։ Մասնեգետները ասում են, որ այս դրամները իր ժամանակի ամենագեղեցիկ, ամենաորակյալ դրամներն էին։ Դրանք տպագրվել են Անգլիայում։

Առաջին հանրապետության ակումից հետո հայոց դրամաշրջանառությունը ընդհատվեց մինչև ԽՍՀՄ-ի անկումն և Հայաստանի անկախութունը։

Հայաստանի ազգային դրամանիշը՝ դրամը, շրջանառության մեջ է դրվել 1993 թվականի նոյեմբերի 22-ին՝ ՀՀ ԿԲ 10, 25, 50, 100, 200 և 500-դրամանոց բանկային տոմսերի ձևով։ Հայկական դրամի միջազգային կոդն է AMD իսկ նշանը երկգծիկ դ տառը։

Աղբյուրը՝

Դրամապատում. Հայոց դրամաշրջանառության պատմությունը

Շների էվոլուցիան

Շների հայտնվելուց առաջ ‘ mesonychia, creodonts և այլնզ։ Ժամանակակից շները առաջացել են մսակեր կաթնասունների շարքից, որը կոչվում է «Շներ» ։ Շների հայտնվելուց առաջ և հետո գոյություն ունեին գիշատիչների բազմազան ընտանիքներ ՝ ամֆիցիոն (նրանք ավելի շատ ընդհանրություններ ունեին արջերի հետ, քան շների հետ), նախապատմական բորենիներ (իկտիտերիան այս խմբից առաջինն էր, ով հարմարվեց կյանքին երկրի վրա, այլ ոչ թե ծառերի վրա), և Ավստրալիայի ճահճային գայլերը: Չնայած այս կենդանիների արտաքին նմանությանը շների հետ, նրանցից ոչ մեկը ժամանակակից շների անմիջական նախնին չէ:

Marsupial mesonychia-ն և creodonts-ը համարվում են նույնիսկ ավելի սարսափելի գիշատիչներ, քան ամֆիցիոնները: Mesonychia կարգի ամենահայտնի ներկայացուցիչներն էին monochrome andrewsarch-ը (երկրի վրա երբևէ ապրած ամենամեծ ցամաքային մսակեր կաթնասունը), ինչպես նաև զգալիորեն փոքր գայլի նման մեսոնիքսները: Տարօրինակ է, որ մեսոնիքիան ավելի շատ ազգակցական կապեր ունի նախապատմական կետերի հետ, քան շների կամ կատուների: Կրեոդոնտներն իրենց հերթին ոչ մի ժամանակակից սերունդ չեն թողել։ Նախապատմական կաթնասունների այս կարգի առավել ուշագրավ ներկայացուցիչներն էին հիենոդոնները (արտաքինից նման էին գայլերին) և սարկաստոդոնը (արտաքին տեսքով և սովորույթներով նման էին գորշ արջերին):

Առաջին շները ‘ hesperocion եւ borophagins

Պալեոնտոլոգները համաձայն են, որ հեսպերիոնը, ով ապրել է էոցենի վերջում (մոտ 40-35 միլիոն տարի առաջ), բոլոր հետագա շների անմիջական նախահայրն է, և, Հետևաբար, գայլերի սեռը, որը ճյուղավորվել է շների ընտանիքից մոտ 6 միլիոն տարի առաջ: հեսպերիոնը, որը ապրում էր էոցենի վերջում (մոտ 40-35 միլիոն տարի առաջ), հանդիսանում է բոլոր հետագա շների անմիջական նախահայրը, և, Հետևաբար, գայլերի Հեսպերիոնը փոքր աղվեսի չափ էր, բայց ուներ ներքին ականջի կառուցվածք, որը բնորոշ էր ավելի ուշ շնիկներին: Որոշ ապացույցներ կան, որ այս կենդանիները միավորվել են սոցիալական խմբերի մեջ, կամ ապրել են բարձր ծառերի կամ ստորգետնյա փորվածքների մեջ: Հեսպերիոնը շատ լավ ներկայացված է պալեոնտոլոգիական տարեգրության մեջ, քանի որ այն եղել է նախապատմական Հյուսիսային Ամերիկայի ամենատարածված կաթնասուններից մեկը:

Բորոֆագինները վաղ շների մեկ այլ ցեղ են, որոնց ներկայացուցիչներն ունեին հզոր ծնոտներ և ատամներ, որոնք հարմար էին մեգաֆաունայի կաթնասունների դիակները կրծելու համար: Մեզ պատկանում էին ամենամեծ և ամենավտանգավոր բորոֆագները ՝ 50 կիլոգրամանոց բորոֆագներ և ավելի մեծ էպիցիոն։ Ընտանիքի մյուս անդամներն ավելի փոքր չափսեր ունեին ։ Հաստատ չի կարելի ասել, բայց կան որոշ ապացույցներ, որ նախապատմական շները (որոնք նույնպես ապրում էին Հյուսիսային Ամերիկայում) որսում էին տուփերով, ինչպես ժամանակակից բորենիները:

Առաջին իսկական շները-սարսափելի գայլ, eucion և leptocion

Սա այն պահն է, երբ ամեն ինչ մի փոքր շփոթվում է: 40 միլիոն տարի առաջ բոլոր շների առաջին նախնու հայտնվելուց անմիջապես հետո բեմ բարձրացավ լեպտոցիոնը (մոտ 34 միլիոն տարի առաջ), որը ոչ թե մերձավոր ազգական էր, այլ ավելի շուտ հեսպերոցիոնի երկրորդ զարմիկը ։ Leptocion-ը առաջին իսկական Գայլն էր (այսինքն, այն պատկանում էր գայլի ենթաընտանիքին), բայց նույնքան փոքր ու տգեղ, որքան հեսպերիոնը: Eucion — ը լեպտոցիոնի անմիջական հետնորդն էր և երջանկություն ունեցավ ապրել այն ժամանակներում, երբ Եվրասիա և Հարավային Ամերիկա մայրցամաքները միացված էին Հյուսիսային Ամերիկային ՝ առաջին Բերինգի իստմուսին, իսկ երկրորդը ՝ Պանամայի իստմուսին: Մոտ 6 միլիոն տարի առաջ, էվցիոնների բնակչությունը վերածվեց ժամանակակից սեռի առաջին անդամների գայլեր (Canis), որը տարածվեց այլ մայրցամաքներում:

Բայց պատմությունը չի ավարտվում. Չնայած գայլերը (ներառյալ առաջին կոյոտները) շարունակում էին բնակվել Հյուսիսային Ամերիկայում պլիոցենի դարաշրջանում, առաջին խոշոր գայլերը զարգացան այլուր և «նորից ներխուժեցին» Հյուսիսային Ամերիկա հետագա պլեյստոցենից անմիջապես առաջ (նույն Բերինգի Isthmus-ի միջոցով): Այս գայլերից ամենահայտնին սարսափելի Գայլն էր, որը սերում էր «հին աշխարհի» նախահայրից, որը նորից գաղութացրեց Հյուսիսային Ամերիկան (Ի դեպ, սարսափելի գայլը որսի համար մրցում էր թքուր ատամնավոր վագրի հետ):

Որքան կարող ենք ասել, գորշ գայլի առաջին ընտելացումը տեղի է ունեցել Եվրոպայում կամ Ասիայում, մոտավորապես 30,000-ից 15,000 տարի առաջ: 40 միլիոն տարվա էվոլյուցիայից հետո ժամանակակից շունը վերջապես կատարեց իր դեբյուտը:

Սև խոռոչ

Սև խոռոչը տիեզերական ժամանակի տարածք է, որն ունի գրավիտացիոն դաշտ այնքան ուժեղ, որ ոչինչ, ներառյալ լույսը, չի կարող թողնել այն: Սև խոռոչը և արտաքին տարածությունը բաժանող սահմանը կոչվում է Իրադարձությունների հորիզոն: Սև խոռոչը տեղի է ունենում ամենազանգվածային աստղերի էվոլյուցիայի վերջին փուլերում: Իր կյանքի վերջին փուլերում, երբ այդպիսի աստղը ավարտում է իր քիմիական տարրերի այրման գործընթացը, միջուկը փլուզվում է, եւ աստղը փլուզվում է: Փլուզման արդյունքում, եթե ոչինչ չի կարող կանգնեցնել այն, առաջանում է սև խոռոչ: Նման օբյեկտի բնորոշ զանգվածը տասն անգամ գերազանցում է Արեգակնայինից ։

Դիտողական տվյալների բացակայության պատճառով, ինչպես նաև սև անցքից հնարավոր ազդանշաններ ստանալու անհնարինության պատճառով, դրա ներքին կառուցվածքը դեռ անհայտ է: Հաշվարկներից հնարավոր է, որ յուրաքանչյուր սեւ խոռոչի ներսում կա եզակիություն ‘ տիեզերական ժամանակի մի կետ, որտեղ դրա կորությունը (կամ ինչ — որ այլ ֆիզիկական մեծություն) հասնում է անսահման արժեքի: Եթե դա տեղի ունենա, ապա սև խոռոչի ներսում կա եզակիություն.

Ռենտգենյան և գամմա տիրույթներում աշխատող աստղադիտակների շնորհիվ հայտնի է, որ սև խոռոչները բավականին տարածված են: Այնուամենայնիվ, սև խոռոչները շատ հազվադեպ են հանդիպում: Այսպիսով, Ծիր Կաթինի կենտրոնում հայտնաբերվել է գերհզոր սեւ խոռոչ, որի զանգվածը միլիոն անգամ գերազանցում է Արեգակի զանգվածը: Ենթադրվում է, որ յուրաքանչյուր խոռոչ ունի Հոքինգի ճառագայթման հատկություն ՝ տարբեր տարրական մասնիկների, հիմնականում ֆոտոնների արտանետման հիպոթետիկ գործընթաց ։ Հարաբերականության ընդհանուր տեսության համաձայն ՝ տիեզերքի ձևավորման ժամանակ կարող էին ծնվել առաջնային Սև խոռոչներ, և դրանցից ոմանք (1012 կգ սկզբնական զանգվածով) պետք է ավարտվեին: Քանի որ գոլորշիացման ինտենսիվությունը մեծանում է սեւ խոռոչի չափի նվազմամբ, վերջին փուլերը պետք է դառնային սեւ խոռոչի պայթյուն: Առայժմ նման պայթյուններ չեն գրանցվել։

Սև խոռոչի գոյության մասին ենթադրությունն առաջին անգամ առաջ է քաշել գիտնական Ջոն Միչելը 1783 թվականին: Նա պնդում էր, որ եթե արևը սեղմվի մոտ 6 կմ տրամագծով, ապա լույսը չի կարողանա լքել այն ։ Պիեռ-Սիմոն Լապլասը, 1796 թ. — ի «աշխարհի համակարգի ներկայացում» աշխատության մեջ, նույնպես իրականում կանխատեսում էր սեւ անցքերի գոյությունը: Տերմինը ինքնին ստեղծվել է տեսական ֆիզիկոս Ջոն Ուիլերի կողմից 1969 թ.-ին «մեր տիեզերքը.

2016 թվականի փետրվարին հայտարարվեց, որ 2015 թվականի վերջին առաջին անգամ գրավիտացիոն ալիքներ են գրանցվել։ Ֆիզիկոսները եզրակացրել են, որ դրանք առաջացել են երկու սեւ խոռոչների կողմից իրենց միաձուլման վայրկյանի վերջին կոտորակներում ՝ կազմելով մեկ, ավելի զանգվածային, պտտվող Սեւ խոռոչ: Հայտնագործությունը վերջնականապես հաստատել է այդ օբյեկտների գոյությունը։

։