ԱՐՏԱՎԱԶԴ 2-ՐԴ. ՊԱՏԻՎԸ՝ ԿՅԱՆՔԻՑ ՎԵՐ

ՏԻԳՐԱՆ ՄԵԾ. ԹԱԳԱՎՈՐՆԵՐԻՑ ԹԱԳԱՎՈՐԸ

• Արքայազն Տիգրան ևպատանդ-արքայազնի վերադարձն ու թագադրությունը

Ք․ա․ 95թ․ հայոց արքայի մահվանից հետո Տիգրանը վերադարնում է հայաստան։ Որպես վերադարձի պայման նա պարթևներին կատարում է տարացքային զիջում «Յոփանասում հովիտներ»։ Տիգրանը վերադարձավ Հայաստան քառասունհինգ տարեկանում։ Նա կյանքի մի մասը անցկացրել էր Հայաստանում ձևավորվելով որպե հայական շահերին նվիրված պետական և քաղաքական գործիչ։

Աշխարհակալի մտածողությունը երևում է հետց առաջին իսկ քայլեից։ Վերադառնալով Հայաստան Տիգրանը թագադրվում է մի վայրում, որտեղ չկա որ մայրաքաղաք, ոչ հոգևոր կենտրոն, ոչ էլ հատուկ թագավայր։ Դա այն վայրն էր, որտեղ Տիգրանը տաս տարի անց ստեղծելու էր իր աշխարհակալության նոր մայրաքաղաքը։

• Տիգրանակերտի ճակատամարտը

Պոնտոսում հռոմեական տիրապետությունը տապալելու և իր դաշնակից Միհրդատ VI Եվպատորին գահին վերականգնելու նպատակով, Հայոց թագավոր Տիգրան Բ Մեծը նախապատրաստվել է երկու ուղղությամբ մտնել Ասիա հռոմեական մարզը և վճռական ճակատամարտ տալ Եփեսոսի մոտ: Սակայն, կանխելով Տիգրան Բ Մեծի հարձակումը, մ.թ.ա. 69-ի գարնանը հռոմեական 40 հազարանոց բանակը՝ Լուկուլլոսի հրամանատարությամբ, Կապադովկիայի վրայով ներխուժել է Հայաստան և պաշարել է Տիգրանակերտը: Տիգրան Բ Մեծը սեպտեմբերի վերջին Տավրեսի իր ռազմակայանում ավարտել է զինվորական ուժերի համախմբումը և ընդառաջ ելել թշնամուն: Հայակական բանակի համար բարենպաստ չէին տեղանքի առաձնահատկւթյունները: Մարտը սկսվել է առաջ քաշված հայակական զրահարկի հեծելազորի վրա հռոմեական հեծյալ ուժերի գրոհով: Միաժամանակ Լուկուլլոսը 3 լեգեոնով խոր շրջանցումով դուրս է եկել Հայոց բանակի թիկունքը և անսպասելի հարվածել դեռևս մարտակարգ չընդունած հետևակին՝ նրան մատնելով փախուստի: Հայոց բանակը պարտություն է կրել, Տրգրանակերտը նվաճվել և կողոպտվել է, Տիգրան Բ Մեծի Միջերկրածովյան տիրությունը՝ Ասորիք, Փյունիկիա, Կիլիկիա, անցել են Հռոմին: Չնայած հաղթանակին, ճակատամարտը չի կանխորոշել պատերազմի ելքը. Արածանիի ճակատամարտ մ.թ.ա. 68-ում Լուկուլլոսի բանակը պարտություն է կրել և նահանջել Հայաստանից:

• Տիգրանյան տերության կառուցվածքը
• Մշակութային կյանքը
• Ինչու՞ է մեր ժողովրդի մեջ տպավորված հատկապես Տիգրան Մեծի կերպարը

ԱՐՏԱՇԵՍՅԱՆՆԵՐ. ԱՐՏԱՇԵՍ ԱՌԱՋԻՆ

• Արտաշես Առաջին. պետական-քաղաքական գործունեությունը

Արտաշես Առաջինի օրորք հայաստանը հզորացավ ու ընդարցակվեց,և դարձավ տարածաշրջանի հզորագույն պետություններից մեկը։ Արտաշես Առաջինը Առաջնավոր Ասիայի դեմքերից մեկն էր։ Նվաժումներից հետո երկիրը հարստացավ, ամրապնդվեց տնտեսական հիմքը, շատացավ աշխատանքային ուժը, կատարվեցին արմատական մի շարք բարեփոխումներ։Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից հետո հելլենիսաական աշխարհում սկսված «ուրբանիզացիայից» Հայաստանը զերծ չմնաց: Արտաշես Առաջինը, լինելով Անտիոքոս Երրորդ Մեծի զորավարը, այնուհետև Մեծ Հայքի կառավարիչը, պետք է առաջնորդվեր Սելևկյան կայսրության մշակույթի սկզբունքներով: Արտաշեսը իր հոր անունով կառուցեց Արտաշատը։

• Քայլեր, որոնք կներկայցնեն Արտաշես Առաջինի պետական կառավարման հայեցակարգը
• Նկարագրե՛լ Արտաշես Առաջինի կերպարը

ԱՐՄԱՎԻՐ ԵՎ ԵՐՎԱՆԴԱՇԱՏ ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔՆԵՐ

• Ներկայացնե՛լ Հայաստանի երկրորդ մայրաքաղաքը:

Մ․թ․ա․ 330-ականներին ազատվելով աքեմենյանների տիրապետությունից Երվանդական Օրոնտես թագավորը իր մայրաքաղաքը տեղափոխում է Արարատյան դաշտ եւ Արգիշտիխինիլի  տեղում կառուցում Արմավիր մայրաքաղաքը։ 

Հայ ականավոր թագուհիները. նախագիծ

Նա այն քիչ հայոց թագուհիներից մեկն էր, ով Երվանդ Երվանդյանի կինն էր։ Նա իր ամուսնուն օգնեց ապստամբել Մարաստան։ Կյուրոսը, որպես պարգև, Տիգրան Երվանդյանին հատուկ տալիս է կնոջ զարդը և խնդրում փոխանցել տիկնոջը « քանի որ նա արիաբար մասնակցել էր պատերազմին ամուսնու հետ միասին»։

Ներածություն

Հայոց պատմության մեջ եղել են շատ ականավոր թագավորներ, ովքեր շատ բարեփոխումներ են արել։ Թագավորները ունեցել են իրենց կողքին կանանց,ովքեր իրենց օգնել են յուրաքանչյուր հարցում, և մոտիվացրել են լինել ավելի արժանի թագավորներ։ Այդ կին թագուհիների ցանկը մեծ է, բայց ես ուզում եմ հետազոտական աշխատանքս նվիրել այդ կանանցից մեկին՝ Տիգրան Երվանդյանի կնոջ Զարուհուն։

ԵՐՎԱՆԴՈՒՆԻՆԵՐ

Երվանդունիների թագավորության հարաբերությունները հարևաների հետ՝ թշնամի/դաշնակից երկրներ՝ Հայաստան-Մարաստան, Հայաստան-Աքեմենյան Պարսկաստան, Հայաստան-Մակեդոնիա, Հայաստան-Սելևկյան պետություն:

• Հայաստանը սատրապության ժամանակաշրջանում:

Մոտ երկու դաս Երվանդունյաց Հայաստանը եղել է Աքեմենյան տերության քսան սատրապություններից տասներեքերորսը և տասնութերորդը։

Տաասներեքերորդ սատրապության կենտրոնը Տուշպա- Վանն էր։

Տասնութերորդը՝ Էրեբունին։

Աքեմենյան օրոք Հայաստնաը տնտեսական ապրեց։ Նրա տարացքով էր անցնում Դահերի անցած << Արքայական ճանապարհ>>-ի երեքհարյուր կիլոմետր հատվածը։

• Արմավիր մայրաքաղաք:

Արգիշտիխինիլի — քաղաքը (հետագայում Արմավիր) հիմնադրվել է մեր թվարկությունից առաջ 776 թվականին ուրարտական Արգիշտի Ա թագավորի կողմից եւ հետագայում շուրջ 200 տարի կառուցապատվել եւ ընդարձակվել է: Այն գտնվում էր Արարատյան դաշտում Արաքս գետի նախկին  հունի ձախ ափին:Արգիշտիխիլին հանդիսանում էր ուրարտական թագավորության ամենից մեծ եւ շքեղ քաղաքներից մեկը: Արգիշտիխինիլին իր հատակագծի կառուցվածքով բավականին նմանվում էր Ասորեստանի եւ Բաբելոնի նշանանավոր քաղաքներին: Արգիշտիխինիլի քաղաքի վերաբերյալ բավական հարուստ տեղեկություններ են պարունակում ուրարտական արձանագրությունները:Արգիշտիխինիլին ուներ բավականին մեծ միջնաբերդ, իսկ քաղաքը շրջապատված էր պարսպով: Քաղաքի շրջակայքում սփռված էին մրգատու այգիները: Իսկ քաղաքում զարգանում էր տարբեր արհեստները:

Մ․թ․ա․ 330-ականներին ազատվելով աքեմենյանների տիրապետությունից Երվանդական Օրոնտես թագավորը իր մայրաքաղաքը տեղափոխում է Արարատյան դաշտ եւ Արգիշտիխինիլի  տեղում կառուցում Արմավիր մայրաքաղաքը։ 

Արմավիրը — կարճ ժամանակահատվածում դարձավ կարեւոր քաղաքական եւ տնտեսական կենտրոն:Մոտ մեկ դար անց Երվանդ IV, Հայաստանի մայրաքաղաքը տեղափոխում է Երվանդաշատ:Արմավիրը շարունակեց գոյատեւել որպես քաղաք մինչեւ վաղ միջնադար (IV), երբ այն արդեն վերածվեց սովորական ամրոցի: Բագրատունիների օրոք այն շարունակում էր գոյատեւել:

13-րդ դարում՝ մոնղոլական արշավանքների հետևանքով, Արմավիր քաղաքը դարձավ անմարդաբնակ:

Կարմիր բլուր. ուրարտական հուշարձան

• Ուրատական ո՞ր շրջանի հուշարձան է Կարմիր բլուրը (Թեյշեբաինի) և մշակութային ի՞նչ ժառանգություն է ներկայացնում։

ԹԵՅՇԵԲԱԻՆԻ — ուրարտական քաղաք-ամրոցը հիմնադրվել է Ք.ա. 685-645 թթ.

Եղել է խոշոր վարչատնտեսական կենտրոն, երկհարկ միջնաբերդով, որտեղ տեղակայված են եղել բրուտագործական, զինագործական, մետաղագործական արհեստանոցներ, գինու և գարեջրի մառաններ, հացահատիկի շտեմարաններ, անասնանոցներ, սյունաշար սրահներ ու բնակելի սենյակներ:

• Ի՞նչ խնդիրների առջև է կանգնած Կարմիր բլուր ուրարտական հնավայր։

Կարմիր բլուրը անմխիար վիճակում է շինաղբի և մարդկանց պատճառով։ Ամբողջ հնավայրը պահում է մեկ թիկնապահ, իսկ այդքան մեծ տարացքը անհնար է միայնակ պահել։

Հայոց պատմություն։ Ինքնուրույն աշխատանք

• Ուրարտական սեպագրերից կազմիր ուրարտական երեք քաղաքաների անվանումները։

Կարմիր բլուր. ուրարտական հուշարձան

1. Տուուշպա

2)Էրեբունի

3)Թեիշբաինի

Առաջադրանք

• Ուրատական ո՞ր շրջանի հուշարձան է Կարմիր բլուրը (Թեյշեբաինի) և մշակութային ի՞նչ ժառանգություն է ներկայացնում։

Քաղաքը կառուցվել է Վանի թագավորության վերջին հզոր թագավոր Ռուսա Բ-ի (մ. թ. ա. 685-645) կողմից՝ մ. թ. ա. VII դ. առաջին կեսին։ Երևան-Էրեբունիից ոչ հեռու կառուցված Թեյշեբաինի բերդաքաղաքը կրում է ուրարտական ռազմի և ամպրոպի աստված Թեյշեբայի անունը։

• Ի՞նչ խնդիրների առջև է կանգնած Կարմիր բլուր ուրարտական հնավայր։

Օգտակար հղումներ՝

Կարմիր բլուր

Տեսանյութեր՝

Կարմիր բլուր. ուրարտական հուշարձանը պայքարում է շինաղբի դեմ

Ուրարտական շրջանի նոր գտածոներ՝ «Կարմիր բլուրի» հարակից տարածքում

Կարմիր բլուրի պեղումներ

«Կարմիր բլուրը» սերիալ կամ գերեզմանատուն չէ

Էրեբունի

1.Ինչպե՞ս է ստուգաբանվում Էրեբունի անվանումը։

Էրեբունի անվանումը ստուգաբանվում է որպես հաղթանակ կամ ազատների քաղաք։շ

2.Ո՞ր բլրի վրա և ի՞նչ արձանագրություն է վկայում Արգիշտիի Էրեբունի բերդ-ամրոցի կառուցումը։

Այն կառուցվել է, Արին-բերդ բլուրի գագաթին Ք․ ա․ 782թ։ Բլուրն ունի եռանկյունաձև տեսք և ընդհանուր առմամբ զբաղեցնում է 2 հա տարածք։ Շքամուտքի արձանագրությունն ասում է. «Խալդ Աստծո մեծությամբ Արգիշտին՝ Մենուայի որդին, այս անառիկ ամրոցը կառուցեց և անվանեց Էրեբունի քաղաք՝ ի հզորություն Բիայնա երկրի և ի սարսափ թշնամիների»։

3.Ո՞ր երեք մասերից էր կազմված Էրեբունի ամրոցը։

Էրեբունի ամրոցը հանդիսանում էր Ուրարտուի ռազմա-վարչական կենտրոնը։ Ամրոցի հիմնական մուտքը գտնվում է հարավային, առավել հարթ սարալանջում։ Դարպասից ներս էին մտնում դեպի հրապարակ, որտեղ գտնվում էին ամրոցի երեք ամենակարևոր շինությունները՝ Տաճարը, Պալատը, Տնտեսական մասը։

4.Ի՞նչ ռազմավարական, քաղաքական և տնտեսական նշանակություն ուներ Էրեբունի ամրոցի կառուցումը։

Էրեբունին եղել է ուրարտական խոշոր ռազմա-ստրատեգիական հենակետ և իր հզոր զինվորական կայազորով կոչված էր ամրապնդելու երկրի դիրքերը հյուսիսային սահմանների հատվածում, ռազմատենչ, հատկապես Ուդարի-Էտուինի ցեղախմբերի ներխուժման վտանգը կանխելու համար։ Արարատյան հարթավայրը Էրեբունի ամրոց-քաղաքի հետ մեկտեղ, Վանի շրջանից հետո, ուրարտական պետության երկրորդ խոշոր տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային կենտրոնն էր։ Էրեբունիի հիմնադրման ժամանակ Վանի թագավորությունը, որպես պետություն, հասել էր տնտեսական, քաղաքական և ռազմական հզորության և գերիշխում էր Առաջավոր Ասիայում։

Ուրարտական ժամանակաշրջանի վկաները մեր օրերում

Հոկտեմբերի 6-ին 1-1 կորսով գնացինք Էրեբունի պատմահնագիտական արգելոց թանգարան, որտեղ իմացանք շատ քետաքրքիր բաներ օրինակ` Ուրարտական ժամանակ կաին խմբային թաղումներ, որտեղ բացի մահացածից թաղում էին նաև նրա աշխատողներին։ Մենք տեսանք շատ մարտական և տնտեսական գործիքներ և դա մեծ ապացույց է, որ Ուրարտուն շատ զարգացած էր այդ ժամանակների համար։

Ամրոցից իջնելուց հետո, մենք շարժվեցինք դեպի բիայնական դամբարան, որտեղ շատ զարմացանք, երբ իմացանք, որ այն գտնվում «Երևան մոլ» առևտրի կենտրոնի կողքին։

Ֆոտոպատում